کد مطلب:224278 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:175
مسجد گوهرشاد در تاریخ
در مطلع الشمس می نویسد
این مسجد در حسن بنا و استحكام و زینت به نام است و نظیر آن نادرا دیده می شود از ابنیه گوهرشاد آغا زوجه ی شاهرخ بن امیر تیمور است و فی الحقیقه صحن جنوبی حرم مطهر محسوب می شود.
كاشی های معرق و غیر معرق كه در این بنای عالی به كار رفته به نفاست و صفای چینی های ممتاز است وسعت فضای مسجد طولا قریب پنجاه و سه ذرع و عرض تقریبا چهل و هشت ذرع و چهار ایوان دارد غربی و شرقی و جنوبی و شمالی كه شمال آن ایوان حرم است و معروف به ایوان دارالسیاده ایوان مقصوره كه جنوبی است گنبدی بسیار عالی دارد با دو گلدسته بلند كاشی دهنه این ایوان دوازده ذرع و ارتفاع آن بیست و پنج ذرع و نیم و طول آن سی و چهار ذرع است ارتفاع گنبدی كه در وسط آن واقع است چهل و یك ذرع و قطر پی های ایوان پنج ذرع و ارتفاع هر یك از گلدسته ها چهل و یك ذرع است و مخصوصا این عمارت از سال هشتصد و بیست كه بنا شده تاكنون محتاج به مرمت نگردیده و در كمال صفا و بها مانده است.
در سه طرف مسجد به استثناء جای ایوان ها شبستان است دو شبستان جنوبی معروف است به شبستان مرحوم حاجی میرزا حسن و شبستان میرزا محمد دو شبستان شرقی یكی به اسم ملا مصطفی موسوم و دیگری به شبستان كرم مشهور سه شبستان مغربی یك به اسم میرزا نصرالله دیگری به نام امام جمعه شبستان سیم به اسم ملا محمد تقی معروف است در وسط سكو مانندی است تقریبا به شكل مربع متساوی الاضلاع كه هر ضلع آن یازده ذرع است اینجا را مسجد بیوه زن می گویند در چهار طرف آن چهار حوض است و آب هر كه از یك طرف آن داخل و از سمت دیگر خارج می شود دور این سكو گردیده از حوض ها گذشته بیرون می رود این مسجد را چهار در است یكی به بازار بزرگ دیگری به محوطه پائین پا كه مقبره ی مرحوم شیخ بهائی علیه الرحمه است دری به سمت خانه حاجی میرزا موسی خان معروف به در قبلی كه به معبر و شارع عام می رود حد شرقی مسجد منازل جعفر قلی میرزا است كه فیما بین مسجد و مدرسه پائین پا واقع است حد غربی بازار بزرگ حد شمالی رواق و حرم مطهر حد جنوبی بیوتات اهالی شهر می باشد. اما كتیبه های
[ صفحه 385]
آن در دو گنبد ایوان مقصوره از سمت و هشتی آن كه سمت محدب باشد سوره ی مباركه ی (یس) تا حتی عاد كالعرجون القدیم به خط ثلث و به رقم محمد رضای امامی و تاریخ هزار و هفتاد و هفت مكتوب است.
در ایوان رو به قبله كه از دارالسیاده داخل مسجد می شوند در پیشانی در «نواب علیه عالیه انیس الدوله دامت شوكتها» به كاشی معرق به خط زرد دو سطر به این عبارت نوشته است:
قد وقع تعمیر هذا المسجد الجامع فی ایام دولت الخاقان الاعظم شاه عباس الصفوی الحسینی ثن عین قال المغفور المبرور خواجه صفر الجیلانی بسعی الفاضل الصالح التقی مولانا حسن الخادم الجیلانی طلبا لنیل ثواب الاخروی كتبه محمد حسینی الشریف.
در جنبین این كتیبه خفی تر به همان وضع نگاشته اما خط طرف یسار قدیم است و عبارت كتیبه یسار این است «الامرة بعمارة هذا المسجد صاحب الرشد و الرشاد المعظمه گوهرشاد» در یمین نوشته است «قد وقع تعمیر هذا المسجد الجامع فی ایام دولت الخاقان شاه عباس سن عین مالمغفور خواجه صفر جیلانی» در پیشانی تا سقف تركیب ترنج ها متعدد گرفته با خط بنائی كاشی معرق زرد و زمینه لاجورد سبحان الله نگاشته شده و شكل های مثلث نیز هست كه كلمه جلاله در آن ها مرقوم است در جنبین در دو دایره یمین و دو دایره یسار به كاشی معرق صلوات بر حضرت رسول صلی الله علیه و آله و ائمه ی طاهرین (ع) است در ضربی به خط بنائی نگاشته قال الله تبارك و تعالی یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوة من یوم الجمعة الی اخر در انتها به خط خفی تر نوشته (استاد علی بنا 1052).
و پیشانی تمر كفش كن سمت یمین به كاشی معرق مرقوم است «قدتم مرمة هذه العماره.... سید سلاطین الزمان و اعظم خواقین الدوران السلطان بن السلطان شاه سلطان حسین الصفوی الحسین بهادر خان خلد الله ملكه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه».
در پیشانی كفش كن سمت یسار كه واقع در میان ایوان است به كاشی معرق مسطور است حین تشرف بزیارة هذه الروضة الرضویة و تقبیل ملك العتبة باهتمام مقرب مدته السفیة محمد كاظم بیك الخادم و الناظر هذا المجسد الجامع كتبه محمد رضا.
در دهنه ایوان دوره لفظ الله الباقی به خط ثلث معرق و الملك لله كوفی مكرر نوشته شده است در یمین و یسار دهنه ایوان دم ازاره این چند شعر به خط نستعلیق موقوم است:
[ صفحه 386]
در زمان پادشاه جم شكوه
شاه گردون رتبه ی دریا نوال
آن كه دارد از سواد مملكت
سرمه در دوران او چشم غزال
از تزلزل مسجد جامع ز هم
ریخت در مشهد به امر ذوالجلال
بهر تعمیرش به نام زال بیت
از سلیمان زمان آمد مثال
داد اتمامش به اندك فرصتی
به زهر نقشی كه می بندد خیال
در تفكر بود معمار خرد
از برای گفتن تاریخ سال
ناگهان بر صفحه از كلك قضا
شد رقم تعمیر مسجد كرد زال
عمل فقیر عاصی شجاع بناء اصفهانی
در جلو ایوان دو كتیبه است یكی سوره ی انا فتحنا تا لیس علی الاعمی حرج دیگری سوره ی تبارك كوچك تافی عتو و نفور و راقم آن محمد رضای امامی اصفهانی است در جنبین پیشانی ایوان در دو مربعی كلمه جلاله به خط بنائی مرقوم شده پائین تر از آن در دو طرف مربعی است موشح به كلمه محمد صلی الله علیه و آله پائین تر از دو طرف مربعی است مزین به لفظ علی علیه السلام در پیشانی ایوان به خط زرد زمینه لاجورد بر كاشی معرق مرقوم است:
لقد امر بعمارت هذا البیت و المقام الذی كالمسجد الحرام السلطان الاعظم و الخاقان الاكرم ظل الله فی العالم السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه سلیمان الصفوی الموسوی الحسینی بهادر خان ادام الله تعالی نور عدله علی بسیط الارض و خلد ظلال عاطفته علی مفارق المؤمنین فی سبع و ثمانین بعد الف كتبه محمد رضا الامامی الاصفهانی.
در دیوار جنبین دو ترنج و سر ترنج به خط بنائی است در ترنج لفظ الله اكبر و در سر ترنج كلمه ی محمد صلی الله علیه و آله مرقوم است. در سمت یمین ایوان سه طاق نما است در پیشانی طاق نمای اول كه كفش كن است به كاشی معرق نوشته «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم قل الله سبحانه تبارك و تعالی هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب و الشهادة هو الرحمن الرحیم تا هو العزیز الحكیم» ترنجی متصل به غرفه اول است كه در بالای كفش كن مزبور باشد و در آن به خط كوفی الملك لله نقش شده در بالای طاق كوچكی كه در زاویه مسجد سمت یمین است پهلوی ممراز بازار مقابل خان ناصریه به لفظ «سبحان الله و كلمه طیبه ی لا اله الا الله و الله اكبر و لا اله الا الله» به خط ثلث مسطور است.
[ صفحه 387]
در جنب ممر مذكور سه طاق است در پیشانی طاق اول نوشته «عن ابی حمزة عن ابی جعفر محمد بن علی الباقر صلوات الله علیهما قال: قال له رجل كیف سمیت جمعه قال ان الله عزوجل جمع فیها خلقه لولایة محمد و المیثاق فی وصیه فسماه یوم الجمعه لجمعه خلقه فیه فی اربع و ثمانین و الف» اما نصف این عبارت در پیشانی طاق دوم است در طاق سیم به خط ثلث پست نوشته و تعمیر شده این عبارت (در ایام دولت پادشاه جمجاه كامكار خدیو كشورگیر معدلت آثار محیی مراسم شریعت احمد مختار محمد شاه قاجار خلد الله ملكه به اشاره جناب مرتضوی انتساب فخرالحاج میرزا موسی خان مترقب فیوضات حضرت اله و قدوة الاشباه میرزا عبدالله مستوفی مسجد جامع موفق به تعمیر گردید فی سنه 1254
ایوان طرف یمین كه آب از میان آن می گذرد رو به قبله سه طاق است در پیشانی طاق اول به كاشی معرق بسیار ممتاز نوشته است قال الله تبارك و تعالی لله ما فی السموات و ما فی الارض و ان تبدوا ما فی و در بالای آن به خط كوفی لفظ سبحان الله موقوم است و دو طاق دیگر كه تعمیر پستی شده در یكی آیه «لا یكلف الله نفسا الا وسعها الی او اخطأنا سنه 1232» و در طاق دیگر آیه و ان یكاد تا آخر مسطور شده است در بالای در پایه جنبین طاق وسط در دو سطر كه به كاشی معرق قدیم نگاشته اند این آیه مرقوم است «قال الله تبارك و تعالی قد نری تقلب وجهك فی السماء» تا آخر و در بالای آن به خط كوفی ابتدا لفظ الحمدلله و بعد الملك لله است در طاق اول از سه طاق پشت به قبله كه تعمیر كرده آیه ی «و ان یكاد» به خط ثلث معكوس مرقوم و در دو طاق دیگر كه به كاشی معرق قدیم است آیه ی «لا یكلف الله نفسا الی اخطأنا» در طاق وسط و طاق دم ایوان بقیه ی آیه است از «ربنا و لا تحمل علینا» تا «و اغفرلنا» در دو سطر پایه های جنبین طاق وسط باقی آیه كه «قد نری تقلب» باشد از «و حیث ما كنت الی من ربهم» و در ضربی سقف ایوان در وسط ترنجی بنائی نموده و به خط بنائی جلی نوشته اند راست و معكوس «توكلت علی خالقی» پشت قبله سه ترنج لفظ الله به خط بنائی بسیار جلی و در میان خط لفظ الله كلماتی چند است مثلا در میان «الف الله بسم الله الرحمن الرحیم اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» نوشته اند و در خود لفظ جلاله سوره ی حمد كه اول حمد در لام جلاله است و «و لا الضالین» بر می گردد و در همان لام تمام می شود در سر ترنج لفظ محمد معكوس مرقوم و همان سوره در آن مسطور و از میم شروع نموده اند و در دو طرف ترنج به خط بنائی جلی این آیه مسطور است «انما یعمر مساجد الله الی من المهتدین» به زیادتی «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله سنه 1059» در ایوان شمالی در كاشی به خط بنائی
[ صفحه 388]
كوفی در ترنج وسط «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» نوشته و بقیه لفظ «الله اكبر الله ربی محمد نبیی» می باشد.
در پایه دهنه ایوان دوره در شكل های مثلث یا الله به خط كوفی مرقوم است و در پیشانی ایوان سوره ی «سبح اسم تا یصلی النار الكبری» به كاشی معرق و در دو طرف پایه ایوان مقابل غرفه لفظ یا علی به خط بنائی مرقوم و در هر دو «قل هو الله احد» مرقوم است در آن سمت ایوان هم سه طاق است طاق اول و دویم تعمیر شده و خط كتیبه را تالفی نیست در طاق اول نوشته است «قال علی علیه السلام العالم یعرف الجاهل لانه كان جاهلا قبل و الجاهل لا یعرف العالم لانه لم یكن عالما قبل» و در طاق دویم نوشته «قد توفق بتوفیق الله الملك الصانع لتعمیر هذا المجسد الجامع العالیجاه ذوالجاه امیر الامراء الكرام محمد اسحق خان سردار قرائی 1314» در طاق سیم بر كاشی معرق به خط محمد رضای امامی ولی بی رقم نگاشته «قال الله تعالی قل الحمدلله الذی لم یتخذ ولدا و لم یكن له تا تكبیرا» و در دیوار پشت به قبله جنبین ایوان مقصوره طرفی كه از بازار داخل می شوند بالای طاق ممر بازار و شبستان به كاشی معرق ترنج ها لفظ سبحان الله است و در سر ترنج ها «لا اله الا الله الله اكبر» و در پیشانی طاق وسط «قال الله تبارك و تعالی انما یعمر مساجد الله» تا آخر كتیبه محمد رضا الامامی بالای ممر پهلوی منار نیز همین كتیبه را دارد منارین را دو كتیبه و ترنج ها است یك كتیبه زیر مقرنس به خط ثلث تعمیر است و در هر دو این آیه مرقوم است «قال الله تبارك و تعالی یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوة تا لعلكم تفلحون كتبه محمد حسین الشهید المشهدی 1274»
در جمیع ترنج ها اسماء الله مرقوم بعضی تعمیری بعضی بر كاشی معرق به خط قدیم در آخر ترنج ها چند ترنج دیگر است مشتمل بر چند حدیث بدین ترتیب كه در ترنج اول نوشته است قال النبی علیه السلام الصلوة معراج المؤمن صدق قال النبی علیه السلم من ترك الصلوة متعمدا فقد كفر و در ترنج سیم قال النبی علیه السلام الدنیا ساعة فاجعلها طاعة و در ترنج چهارم كه تعمیر است قال علی علیه السلام عجلوا بالصلوة قبل الفوت در زیر ترنج ها به خط بنائی جلی كلمه طیبه لا اله الا الله مرقوم و محمد رسول الله از كمر لا اله الا الله به بعد است و در زیر آن قصیده به خط نستعلیق نوشته شده كه نصف آن بر منار یسار ایوان نگاشته است و قصیده این است:
در آستان ملك پاسبان خسرو طوس
رضا ولی خدا شاه آسمان خرگاه
[ صفحه 389]
علی سلاله ی موسی كه كاینات برند
بر آستان جلالش ز حادثات پناه
منیر مهر خراسان ابوالحسن كه بود
زبار منت او پشت نه سپهر دوتاه
بدور داور جم چاكر فریدون فر
بعهد خسرو مهر افسر ستاره سپاه
سریر بخش سلاطین عصر ناصر دین
فخار خطبه و تیغ و نگین و افسر و گاه
بدور داوری صدر اعظمی كه جهان
ز احتساب و ز عدلش بر اختند و رفاه
در آن زمان كه در این خاك پاك والی بود
حسام سلطنه عم شهنشه جمجاه
بگاه تولیت سید جواد جلیل
فرشته فر عضدالملك صدر كار آگاه
ز باب تولیت مسجد از قضا چون داشت
سلیل آل علی طاهر بن عبدالله
تتمه قصیده كه در منار یسار ایوان نوشته این است:
بزرگ چاكر شاه جهان شهاب الملك
كه رجم دیو كند زآستان شوكت شاه
حسین خان حسن خلق یم نوال كریم
كه كوه در نظر همتش كم است ز كاه
چون از حوادث گردون دون بوقلمون
مر این مناره ایوان خراب گشت و تباه
درم فشاند و نمود اهتمام در تعمیر
كه ذكر خیرش ماند در السن و افواه
بقای شه طلبید و سعادت ابدی
چو شاهرا ز سر صدق بود دولتخواه
بماند زین عملش نام نیك جاویدان
درین چمن كه نه گل ماند از خزان نه گیاه
جبین چو سود بدرگاه شاه طوس نخست
نمود سعی و نهاد این اثر درین درگاه
چو شد ز رفعت تاریخ سال تعمیرش
كمند فكرت بیای خرده بین كوتاه
سراز دریچه موذن برون نمود و سرود
اذا اشهد ان لا اله الا الله
در ایوان مقصوره دو كتیبه در حاشیه محراب است یكی منبت در سنگ مرمر و یكی كاشی معرق در كاشی معرق «آیة الكرسی تا الی النور به زیادتی صدق الله العظیم و صدق رسوله الكریم» به خط كوفی زرد در میان همین كتیبه نوشته به این مضمون «سبحان الله حین تمسون و حین تصبحون الی و حین تظهرون و یخرج المیت من الحی و یحی الارض بعد موتها» و در كتیبه مرمر این آیه منبت شده «اقم الصلوة لدلوك الشمس الی عسق القیل و قل الروح من امر ربی» در كتیبه مرمر به خط كوفی سختی نقر شده است اول آن «اللهم لا تجعلنا» و اواخر «اللهم اجعلنا من السعداء و لا تجعلنا من الاشقیاء برحمتك یا ارحم الراحمین.»
[ صفحه 390]
در خروجی جلو ایوان سمت یمین به خط ثلث به كاشی معرق مسطور است «قال النبی علیه السلام المؤمن فی المسجد كالمسك فی الماء» و در سمت یسار نوشته «المنافق فی المسجد كالطیر فی الهواء فی شهور سنة احدی و عشرین و ثمانمائة» در پهلوی همین حدیث به فاصله یك ذرع ترنجی است به خط نستعلیق زرد بر كاشی معرق متن لاجورد به این عبارت:
بتوفیق حق این مبارك مقام
به معماری كمترین شد تمام
محمد باقر، هزار و هشت
در پایه دیوار خروجی كه جلو ایوان است لفظ الله اكبر به خط بنائی و لفظ «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله» و به كوفی در میان كتیبه آیة الكرسی تا یك آیه بعد از فیها خالدون نوشته شده است پایه دم همان خروجی كتیبه ای است گویا تعمیر باشد و آیه ی نور تا والی الله المصیر به خط محمد رضای امامی مرقوم است و در سمت یمین «سبحان ربی الاعلی و بحمده» به خط كوفی زرد در میان نوشته «لا حول و لا قوة الا بالله العلیم» و در یسار لفظ «سبحان ربی الاعلی و بحمده» به خط كوفی نوشته شده در میان آن «سبحان الله و الحمدلله و الله اكبر» است.
پایه دهنه ایوان از میان آن چه در قدیم كار شده عوض كاشی سفید سنگ مرمر به شكل های مختلف تراشیده شده و نصب نموده اند ولی در تعمیر آن بعضی جاها به جای آن ها كاشی قرار داده اند در همین پایه به خط مستقیم در وسط دوره به فاصله یك ذرع یك ذرع چند ترنج است یكی زرد و یكی سفید به خط بنائی الحكم لله نوشته شده در بیرون دهنه ایوان كتیبه ای است به خط بایسنغر به این عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم قال الله تعالی انما یعمر مساجد الله» تا آخر آیه «و قال النبی علیه السلام من بنی لله مسجدا لیه الله فیه نبی الله له بیتا فی الجنة و بعد فعلی مضمون» تا این جا خط بایسنغر است از اینجا به بعد تعمیر و گویا خط محمد رضای امامی است به این عبارت «قال الله جل جلاله و عم نواله و قول النبی صلی الله علیه و آله قد انشأت هذا المسجد الجامع الاعظم و البیت المحرم فی ایام دولت السلطان المعظم و الخاقان الاعدل الاكرم مولی ملوك العرب و العجم السلطان بن السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاهرخ بن تیمور گوركانی بهادر خان خلد الله ملكه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه الحضرة العلیاء و الجلیلة الكبراء شمس سماء العفة و السداد الموصوفة بالشرف و العز و الرشاد گوهرشاد ابدت عظمتها و دامت عصمتها و كثرت بركاتها بالنیة الصادقة القصوی و العقیدة الراسخة العظمی الحصول المأمول راجیة من الله باحسن القبول من عین مالها لحسن مآلها و اصلاح بالها یوم تجزی كل نفس اعمالها اتبغاء
[ صفحه 391]
لوجه الله (از خط الله خط بایسنغر است) و طلبا لمرضاته و شكرا علی آلاله و حمدا علی نعمائه فتقبلها ربها بقبول حسن و خیربها باحسن اجر المحسنین و خصها باكمل ما عده بعباده الصالحین كتبه راجیا الی الله بایسنغر بن شاهرخ بن تیمور گوركانی 821 فی.
در میان كتیبه به خط كوفی الملك لله است در سر كتیبه بایسنغر دو سطر است به خط خفی بر كاشی معرق به این عبارت اتفق تحریرها فی اوایل شهر الله المبارك رجب المرجب سنة احدی و عشرین و ثمانمائه در آخر كتیبه به قرینه سر كتیبه نیز دو سطر است به این عبارت عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج لعنایة الملك الرحمن قوام الدین ابن زین الدین شیرازی الطیان.
در پیشانی ایوان به خط ثلث زرد معرق مرقوم است «بالعطیة و الكبریاء و بالعزة و البقاء لخالق الارض و السماء هذا الطاق الرفیع و الایوان المنیع العالی شأن هذا قدره علی الكبیر المتعالی الحمدلله الملك الواحد الباقی یا خفی الالطاف نجنی مما اخاف لا اله الا انت سبحانك انی كنت من الظالمین فاستجبناله و نجیناه من الغم و كذلك ننجی المؤمنین صدق الله العظیم كتبه محمد رضا الامامی الاصفهانی سنه 1087»
دو ترنج زرد معرق در دو گوشه پیشانی دارد به خط ثلث در ترنج یمین سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر درترنج یسار لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم در منار سمت یسار احادیث ذیل در بالای كتیبه نستعلیق مسطور است در ترنج اول قال النبی علیه السلام الدنیا مزرعة الاخرة در ترنج دویم قال النبی علیه السلام الدنیا جیفة و طالبها كلاب در سیم قال النبی علیه السلام الدنیا سجن المؤمن و جنة الكافر در چهارم كه تعمیری است قال علی علیه السلام عجلوا بالتوبة قبل الموت در پهلوی منار كه قرینه جنب منار یمین است در نوشتن در طاق وسط این آیه مسطور است: «قال الله سبحانه و تعالی خذوا زینتكم عند كل مسجد فی سنة 1087» در دیوار سمت یسار سه طاق است و در پیشانی آن ها به خط ثلث بر كاشی معرق قدیم سه حدیث نوشته در طاق اول قال النبی علیه السلام من كسی بیتا من بیوت الله فكانما حج اربعمائة حجة و غزا اربعمائة غزوة و اعتق اربعمائة نسمة و صام اربعمائة یوم و در میان كتیبه به خط كوفی لفظ سبحان الله مرقوم است و در طاق دویم قال النبی علیه السلام المساجد بیوت الله فی الارض و قد ضمن الله لمن كانت المساجد نیته بالروح و الرحمة و الجواز علی الصراط الی الجنة در طاق سیم قال النبی
[ صفحه 392]
علیه السلام ان الارض الذی یتخذ مسجدا تبشره قبل ذلك بسبعین سنة و هی تدعو لمن عمرها و تجعل دعآئها لمؤذنها و امامها و در میان كتیبه لفظ الملك لله مسطور است در این چند طاق در داخله آن ها بر كاشی معرق شش دایره از اسماء حسنی است بدین وضع یا حنان یا منان یا دیان یا غفران یا سبحان یا برهان یا امان نیز به خط كوفی الملك لله مسطور است در ایوان سمت یسار كه پهلوی ممر پائین پای مبارك است جمیع خطوط معرق قدیم است در دیوار پشت به قبله طاق اول نوشته است قال النبی علیه السلم بین العبد و الكفر ترك الصلوة صدق نبی الله در میان آن به خط كوفی مسطور است یا كریم یا رحیم یا عظیم یا حكیم یا الله.
در طاق دویم قال النبی علیه السلام من بنی مسجدا بنی الله له بیتا فی الجنة (در طاق سیم) قال النبی علیه السلام الصلوة عمادالدین فمن اقامها فقد اقام الدین و من تركها فقد هدم الدین (در دو پایه طرفین طاق وسط دو سطر است) سطر اول: قال الله تعالی و ان المساجد لله فلا تدعو مع الله احدا - سطر دویم: و انه لما قام عبدالله یدعوه كادوا یكونون علیه و درهر دو به خط كوفی سبحان الله و الحمدلله مسطور است در دیوار رو به قبله طاق اول قال النبی علیه السلام..... در طاق دویم و كتبه و رسله..... لو تعلمون ما اعلم لضحكتم قلیلا و لبكیتم كثیرا در طاق سیم قال النبی علیه السلام احب دلیلا الی الله مساجدها و ابغض البلاد اسواتها و در این دو كتیبه به خط كوفی لفظ الحمدلله است در سقف جلو ضربی این آیه به خط بنائی جلی مرقوم است قال الله تعالی لقد صدق الله الرؤیا بالحق الی فتحا قریبا سنة 1502
در سقف ضربی هشت مربع است به لفظ علی و در آن ها در هر یك سوره توحید مرقوم است كه ابتدای آن اعوذ بالله و بسم الله است از دهنه عین علی و به سر لام ختم می شود.
كتیبه پیشانی ایوان بقیه ی سوره سبح اسم است كه در ایوان روبرو نگاشته شده با سوره والعصر و در آخر كتبه ابراهیم فی سنه 1236
در طرفین ایوان لفظ علی به خط بنائی شكل مربعی است و سوره توحید نوشته شده در پیشانی محراب این ایوان در سنگ مرمر سطری به خط كوفی به عبارت قال النبی علیه السلام منبت است و سطری به خط ثلث جلی است به این عبارت عجلوا بالصلوة قبل الفوت و عجلوا بالتوبة قبل الموت.
[ صفحه 393]
دو منبر در اینجا است منبت كاری ممتاز یكی بزرگ معروف به منبر صاحب شاه دیگری منبر مرحوم حاجی میرزا عسكری امام جمعه در پهلوی منبر بزرگ كاسه سنگ بزرگی است و در اطراف آن ترنج ها دارد به خط ثلث به عبارت یا كافی المهمات و یا غافر الخطیئات سنه 1195.
در پیشانی عرشه نوشته است: «الخطبة و عید المؤمنین» در یمین عرشه ی منبر در دو گوشه مرقوم است «اذا صعد الخطیب علی منبر لا یحدثن احدكم» و در یسار «قال النبی» دارد منبر مرحوم حاجی میرزا عسكری كه هشت پله دارد در پله بالا به شكل كلاه فرنگی مشبك و منبت و مقرنس چیزی ساخته اند و تمامی منبر در كمال خوبی و امتیاز منبت است و امام جمعه حالیه نیز حسب الوارثة خطبه ی جمعه را بالای همان منبر می خواند در پله بالای منبر دو ترنج است موشح و منبت بان یكاد فی سنه 1242 در پایه ی اول دری دارد دور آن قطعه ی مسطوره در ذیل خاتم كاری شده است.
به عهد آفتاب دین و دولت خسرو عادل
كه كند اندر زمانه دست عدلش ظلم را بنیان
شه صاحبقران فتحعلی شه داور گیتی
كه زیبد جبهه ساید بر درش گر قیصر و خاقان
قدر قدری كه باشد روزگارش هندوئی چاكر
قضا حكمی كه دارد آسمانش گوش بر فرمان
بدور آن شهنشه زاده ای كز سطوتش لرزد
تن شیر فلك و زهیبتش گاو زمین را جان
شجاع السلطنه شاه مظفر كش بود نصرت
ز سلطان خراسان پادشاه واجب الاذعان
گه بخشش خجل از دست رادش حاتم و جعفر
گه كوشش گریزان از نهیبش رستم دستان
در ایامی كه مصباح شبستان هدایت بد
فروغ منبر و محراب اندر خطه ی ایران
یگانه گوهر رخشان درج علم و معنی آن
كه در اقلیم عقل و نكته دانی آمده سلطان
تمام این منبر از سعی جمیل آمد كه مانندش
خطیب نه فلك نی دیده.....
چه منبر سلمی بهر عروج هر دعا واضح
چه منبر نردبانی بر هبوط رحمت یزدان
بر این منبر دو تن از شیعیان متقی بانی
كه در پرهیزكاری هر یكی چون بوذر و سلمان
چو از نوزیب و فر بگرفت این مقصوره زین منبر
زرشگش مسجد اقصی قرین محنت و حرمان
رقم زد كلك حیرت از پی تاریخ اتمامش
بنائی تازه زین منبر بیفزوده بر این ایوان
بنجاری استادی هنرور یافت انجام این
كه زیبد خوانیش استادگر بر جمله استادان
در پایه اول در ترنجی نوشته است این منبر عمل فقیر حقیر محمد خراسانی سنه 1243
[ صفحه 394]
در پیشانی در منبر به خط ثلث در ترنجی منبت شده «انا مدینة العلم و علی بابها» در سر ترنج ها «نصر من الله و فتح قریب» مسطور است. در دهنه ایوان جنوبی نزدیك به ازاره به خط نستعلیق زرد به كاشی معرق این عبارت مرقوم است (تعمیر این عمارت مسجد جامع منوره به اشراف میرزا شكر الله فراش باشی حرم محترم روضه رضویه) و در آن سمت ایوان قرینه عبارت مذكور به خشت كاشی نوشته (تعمیر این عمارت مسجد جامع به اشراف نتیجة السادات و النجباء العظام میرزا ابوالقاسم مشرف سر كار فیض آثار (تاریخ مغشوش است) در پایه دهنه دوره از ازاره تا سقف و از سقف تا ازاره دائره ها از اسماء الله به كاشی معرق رسم شده است و در دهنه ایوان مثل ایوان روبرو لفظ سبحان الله به خط كوفی مرقوم است در سه طاق كه یكی ممر است به پائین پا و یكی شبستان و یكی كشیك خانه ی فراشان مسجد دو آیه و حدیثی به كاشی معرق مسطور است در بالای ممر آیه «انما ولیكم الله» است تا آخر و به خط نستعلیق نوشته است (تعمیر این مسجد جامع مبارك به سر كاری اقل عباد الله میرزا احمد عامری امین باشی به اتمام رسید كتبه محمد رضا 1084).
بالای شبستان «قال النبی صلی الله علیه و آله من طهر فی بیته ثم مشی الی بیت من بیوت الله فی اربع و ثمانین و الف» بالای كشیك خانه «قال الله سبحانه و تعالی قل یا عبادی الذین اسرفوا - تا آخر كتبه محمد حسین 1087. «
در پایه های این طاق ها و روبروی آن مقابل غرفه شكل مربعی است به عبارت الحكم لله به خط كوفی دو طاقی كه در یسار ایوان دارالسیاده است یكی بالای مسجدی است كه سنگ چارپایه در آن است و حفاظ معینی در آن جا به جهة گوهرشاد تلاوت قرآن می نمایند و طاق دیگر بالای كفشكن است در سنگ چارپایه به خط ثلث خفی منقور است (الفقیر شمس الدین بن جعفر الموسوی سنة اثنی و ستین و ثمانمائه) طاق بالای مسجد مزبور تعمیری و خشت كاشی است و سوره انا انزلنا تا و الروح در آن جا مسطور و تتمه سوره در بالای كفشكن است وسط كتیبه تعمیری است به خشت كاشی آخر كتیبه نوشته است كتبه محمد رضا فی 1111 كتیبه دوره مسجد كه نزدیك به بام دوره می گردد به خط محمد رضای امامی بوده ولی خیلی جاهای آن به خشت كاشی تعمیر شده و به خط وسطی است و سه سوره نگاشته شده به این معنی كه سوره هل اتی از پهلوی منار یسار شروع شده و در بالای كفشكن سمت یمین به اختتام رسیده و از آن جا سوره جمعه ابتدا كرده به بالای سر ممر بازار ختم شده و از آن جا سوره قدر مرقوم گردیده كه قدری
[ صفحه 395]
از سوره به خط محمد رضا است با رقم او.
در جمیع پایه های مسجد تا لب غرفه بند رومی از آجر گرفته شده و در میان آن ها به كاشی معرق لفظ الله الباقی مرقوم است و از لب غرفه در تمام دوره در چهار سطر كه به فاصله یك ذرع از هم می باشد به كاشی معرق كلمه طیبه «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» مرقوم است و در پائین پا همه جا دم ازاره شكل مخمس مستطیل گرفته و در دوره آن ها آیات قرآنی است از سوره جمعه و غیره و در دو گوشه پیشانی جمیع طاق ها دو دایره از لفظ جلاله تركیب شده و در پهلوی ممری كه پائین پا است تعمیری و خشت كاشی وسطی و این عبارت در آن مسطور است «قال الله تعالی یا بنی آدم اطیعونی بقدر حوائجكم و اعصونی بقدر صبركم علی النار و تزود و اللدنیا بقدر سكونكم فیها و تزودو اللاخره بقدر مسكنكم» و در وسط به خط نستعلیق نوشته است عمل فقیر كربلائی ابراهیم كاشی پز مشهدی 1214. «
این بود تمام خطوط و كتیبه های مسجد و از متعلقات معتبره آن وقف نامه ای است كه بانی این بنای نبیل و جامع شریف پرداخته و نسخه آن كه به سه چهار واسطه به نسخه اصل می رسد در مشهد مقدس دیده شد توضیح آن كه نسخه اصل و دو سه نسخه دیگر هر یك به مرور دهور قریب به اندراس شده لهذا متولی ها و مباشرین امور مسجد محض حفظ با دقت تمام تجدید نسخه نموده اند و نسخه حاضره ابتدا حمد و نعت و صلوات و سلامی است با مقدمه و بعد از آن عین عبارت این است:
الحمدلله كه نوبت دولت ایام حضرت پادشاه شاهنشاه عالم و عالمیان الخاقان المعظم مالك بنی آدم شهریار عرب و عجم خسرو زمین و زمان اسكندر كشور گشای دوران.
پادشاهی كه ز فهرست جهانداری او
دفتر نه ورق چرخ بود نیم رقم
حسبنا الله كفی ناله ی طبلش در بر
قل هو الله احد نعره كوسش دریم
مظهر سر الملك و الدین توامان مظهر ان الله یأمر بالعدل و الاحسان السلطان ابن السلطان و الخاقان بن الخاقان معین الدولة و الدین شاهرخ بهادر خان خلد الله تعالی فی المشرقین ظلال سلطنته علی مفارق المسلمین الی یوم الدین.
مصداق این نسبت آن است كه عالمیان را معلوم است كه به مباین معدلت و محاسن مرحمت آن خضر حكومت و ریاض سلطنت تازه و فیض آن از بركات بی اندازه و دل های مشایخ كرام و صلحای انام به جمعیت و فراغت تمام مستغرق طاعت و عبادت است و علماء اعلام به طلب علوم به جد و
[ صفحه 396]
جهد تمام مشغولند و شادمان و سالك و مالك امن و امان و آبادان است و اركان دولت و اعیان حضرت به یمن خاقانی در افاده حسنات و رونق جمعه و جماعات و اقامه صلوات و صدقات غایت جهد و نهایت سعی مبذول می دارند و ثواب آن به ایام دولت همایون قاهره واصل می شود چنانچه در این ایام خجسته فرجام خیرات و مبرات الحق كه بر همگنان روشن و هویدا است كه عالی جناب عصمت مآب عفت ایاب خورشید منزلت مشتری طلعت مهد علیا و ستر عظمی زبدة نساء.
العالمین نتیجة اعاظم الكبراء و الخواقین مهر سپهر دولت و بختیاری و سپهر سعادت و كام كاری عصمت الدنیا و الدین گوهرشاد خلد الله ظلال خیراتها و حسناتها الی یوم القیام كه جملگی اوقات شریفه اش بر نهج مراد و به منهج رشاد است و موقع همه اوضاع طریقه ی قویمه و جاده ی مستقیمه و خاطر خطیره بتنسیق احوال اخروی مایل و ضمیر منیرش مواكب خیر و احسان را مستقبل خلود سعادتش و علامت دولتش آن كه همت بلندپرواز بر آن مقصور گردانیده و اكرام تمام و انعام عامش هم چنان كه در ایام حیات به خاص و عام می رسد بعد از وفات نیز همان فواید مواید به زاید همگنان عاید و خیرات جاریه شایسته از اعمال حسنه جهة رفع و محو سیئات موافق كلام معجز نظام لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون بسمع جان استماع فرموده و از طیب املاك و اسباب بجهات شرعیه و وجوهات مرضیه و انتقالات دینیه به جناب شریفش منتقل شده بود و در تحت تصرف و كلاء حضرتش بلا مانع و منازع و مزاحم و معارض و مساهم استمرار و استقرار یافته و سجلات قضاة اسلام و احكام حكام ملت مصطفوی علیه الصلوة و السلام به مصاحبت و مجاری ناطق و مشتمل گشته وقف و تسبیل كرد عالی جناب مشار الیها بر مسجد جامع مباركه شریفه طیبه در مشهد مقدس و مرقد اقدس رضوی علی راقدها السلام و التحیة كه داخل روضه مطهر و تربت معطر بنا فرمود كه رشك بهشت برین است و مطاف ملایك مقربین مشمول بر حدود معینه شرقی ها بر تربت مقدس و روضه ی منور داخلا فیها و غربیها به شارع عام و رباطی كه بانی آن جناب مغفرت مآب آصف صفات خواجه نظام الملك ابن خواجه حسینعلی طوسی است و دكاكین جناب مرحوم شمالیها منتهی شود به بازارچه كه وقف مسجد جامع و اراضی كه معا وقف مسجد مذكور است جنوبی ها به اراضی وقف مذكور و شارع عام و مستغلات و متصرفات و موقوفات بر این مفصل محدود و معین بدین نوع تفصیل خواهد شد.
در ذیل این عبارات در اینجا رقعاتی است كه املاك و مستغلات چند گوهرشاد بیگم بر این جامع شریف وقف كرده كه بعضی از آن ها الان معدوم الاثر است بعد از آن شروط موقوفه
[ صفحه 397]
و وقف نامه را از قرار ذیل نگاشته است:
و شرط كرد كه متولی بقاع متبركه و اوقاف مذكوره اولاد اولاد حضرت مشار الیها بطنا بعد بطن و قرنا بعد قرن باشد و نعوذ بالله كه نسل حضرت واقفه مشار الیها منقطع گردد اولاد اولاد عالی جناب شریعت پناه تقوی شعار فضایل دستگاه افتخار الاكابر و النجباء مولانا علاءالدوله و الفضیلة الدنیا و الدین علی حمید العلوی المشهد الرضوی متولی اوقاف بقاع مذكوره باشد به دستور اولاد حضرت واقفه خیره مشار الیها و اگر نسل عالی جناب مشار الیه نیز منقطع گردد ذكورا و اناثا یكی از صلحاء سادات عظام مشهد مقدس الرضوی متولی باشد اولاد عالی جناب مشار الیه از مجموع ریوع محصولات و موقوفات مذكور حق التولیه به قرار عشر كامله گیرند و عشر دیگر به جهة كاركنان و ضابطان و عمال و معمار بقاع مذكوره كه نظام رتق و فتق و نسق و مهمات و معموری بقاع مذكوره و اوقاف آن به سعی ایشان وابسته مقرر است.
و شرط دیگر آن است كه در اوقاف مذكوره صدور عظام و وزرای كفایت انجام مدخل ننمایند و رسم الصدراه و رسم الكفایه و حق التولیه و محصلانه و ضابطانه بگیرند و عمال و صاحب دفتران نسخه جمع و خرج نطلبند و به حساب دفتر تعرض نرسانند و به هیچ وجه من الوجوه من القلیل و الكثیر در اوقاف مذكوره دخل ننمایند و عزل و نصب ارباب وظایف و صلاح و فساد مهمات آن بذمه متولی شرعی دانند تا یوم الجزاء.
و شرط دیگر آن است كه اوقاف مذكوره را زیاده از سه سال به اجارت ندهند و تا آن كه مدت اجارت منقضی نشود عقد اجارت دیگر نكنند و مستزاد را بعد اجارت شرعی اعتبار ننمایند و به متغلبه و طالب حیله و تأویل ندهند.
و شرط دیگر آن كه از ریوع اوقاف مذكوره چیزی كه زیادت آید به زوار مرقد مقدسه ی رضوی از صلحا و اعراب مكه و مدینه رسول صلی الله علیه و آله و مسافران بر وجهی كه رأی و صواب دید متولی باشد شرعا به غیر عشر حق التولیه و عشر دیگر به شرح صدر بر این موجب كه مفصل می شود به ارباب وظایف بر وجه استحقاق صرف نمایند به عمارت مسجد مذكوره در این جا چند دفعه تفصیل این شرط مسطور شده بعد گوید.
و شرط دیگر آن است موقوفات مذكوره را نفروشند و نخرند و استبدال ننمایند و به كسی نبخشند و در هر چند سال سوادی از وقفیه تازه سازند از حاصل مستغلات و به قیود و شروط مسطور مذكوره عمل نموده خلاف ننمایند (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه
[ صفحه 398]
فعلیه لعنة الله و الملائكة و الناس اجمعین كتب هذه الوقفیة الشرعیة فی اوسط شهر رجب المرجب سنه تسع و عشرین و ثمانمائه.)
چند مهر و سجل در آخر این وقف نامه بوده به شرح ذیل (مهر حضرت پادشاه)
سجل از مهد علیا به این عبارت (این وقف از من صادر شده به شرط مذكور صدر)
مهر نقابت پناهی میرزا مهدیا
مهر نقابت پناهی علاءالدوله
سجل به این مضمون المطلع بمضمونه و حكمت بصحتها حكما صحیحا صریحا شرعیا حرره العبد المحتاج الی رحمة الله سبحانه جلال بن نصر الله المطهر السامانی حمدالله رب العالمین (با مهر)
سجل به این عبارت «حكمت بصحة هذه الوقفیة المسجد الجامع الشریف المتبركة المذكورة حكما صحیحا شرعیا و انا العبد محمد بن عبدالرحمن بن عبدالله الامامی القاضی (با مهر)
الشاهد بمضمونه نصر الله بن جلال القاضی (با مهر)
الواقف بمضمونه و حكمت بصحتها و انا العبد ابن خسم بن عبدالله القاضی
الشاهد بمضمونه محی الدین بن جلال الباهلی
ثبت عندی و حكمت بصحتها شرعیا نافذا و انا الفقیر نظام بن عبدالله ابراهیم الصاعدی.
صدر عن الواقفة المذكورة الاعتراف و بما اشتملت علیه هذه الوثیقة الشرعیه و حكمت بمضمونه حكما صحیحا شرعیا و انا العبد نعمة الله.
پنج وقف نامه دیگر علاوه بر این وقف نامه نیز این مسجد شریف دارد كه بعدها صاحبان خیر موفق گردیده موقوفات برای این مكان قرار داده برای احتراز از اطناب معترض آن ها نگردید.
این مسجد در حسن بنا و استحكام و زینت به نام است و نظیر آن نادرا دیده می شود از ابنیه گوهرشاد آغا زوجه ی شاهرخ بن امیر تیمور است و فی الحقیقه صحن جنوبی حرم مطهر محسوب می شود.
كاشی های معرق و غیر معرق كه در این بنای عالی به كار رفته به نفاست و صفای چینی های ممتاز است وسعت فضای مسجد طولا قریب پنجاه و سه ذرع و عرض تقریبا چهل و هشت ذرع و چهار ایوان دارد غربی و شرقی و جنوبی و شمالی كه شمال آن ایوان حرم است و معروف به ایوان دارالسیاده ایوان مقصوره كه جنوبی است گنبدی بسیار عالی دارد با دو گلدسته بلند كاشی دهنه این ایوان دوازده ذرع و ارتفاع آن بیست و پنج ذرع و نیم و طول آن سی و چهار ذرع است ارتفاع گنبدی كه در وسط آن واقع است چهل و یك ذرع و قطر پی های ایوان پنج ذرع و ارتفاع هر یك از گلدسته ها چهل و یك ذرع است و مخصوصا این عمارت از سال هشتصد و بیست كه بنا شده تاكنون محتاج به مرمت نگردیده و در كمال صفا و بها مانده است.
در سه طرف مسجد به استثناء جای ایوان ها شبستان است دو شبستان جنوبی معروف است به شبستان مرحوم حاجی میرزا حسن و شبستان میرزا محمد دو شبستان شرقی یكی به اسم ملا مصطفی موسوم و دیگری به شبستان كرم مشهور سه شبستان مغربی یك به اسم میرزا نصرالله دیگری به نام امام جمعه شبستان سیم به اسم ملا محمد تقی معروف است در وسط سكو مانندی است تقریبا به شكل مربع متساوی الاضلاع كه هر ضلع آن یازده ذرع است اینجا را مسجد بیوه زن می گویند در چهار طرف آن چهار حوض است و آب هر كه از یك طرف آن داخل و از سمت دیگر خارج می شود دور این سكو گردیده از حوض ها گذشته بیرون می رود این مسجد را چهار در است یكی به بازار بزرگ دیگری به محوطه پائین پا كه مقبره ی مرحوم شیخ بهائی علیه الرحمه است دری به سمت خانه حاجی میرزا موسی خان معروف به در قبلی كه به معبر و شارع عام می رود حد شرقی مسجد منازل جعفر قلی میرزا است كه فیما بین مسجد و مدرسه پائین پا واقع است حد غربی بازار بزرگ حد شمالی رواق و حرم مطهر حد جنوبی بیوتات اهالی شهر می باشد. اما كتیبه های
[ صفحه 385]
آن در دو گنبد ایوان مقصوره از سمت و هشتی آن كه سمت محدب باشد سوره ی مباركه ی (یس) تا حتی عاد كالعرجون القدیم به خط ثلث و به رقم محمد رضای امامی و تاریخ هزار و هفتاد و هفت مكتوب است.
در ایوان رو به قبله كه از دارالسیاده داخل مسجد می شوند در پیشانی در «نواب علیه عالیه انیس الدوله دامت شوكتها» به كاشی معرق به خط زرد دو سطر به این عبارت نوشته است:
قد وقع تعمیر هذا المسجد الجامع فی ایام دولت الخاقان الاعظم شاه عباس الصفوی الحسینی ثن عین قال المغفور المبرور خواجه صفر الجیلانی بسعی الفاضل الصالح التقی مولانا حسن الخادم الجیلانی طلبا لنیل ثواب الاخروی كتبه محمد حسینی الشریف.
در جنبین این كتیبه خفی تر به همان وضع نگاشته اما خط طرف یسار قدیم است و عبارت كتیبه یسار این است «الامرة بعمارة هذا المسجد صاحب الرشد و الرشاد المعظمه گوهرشاد» در یمین نوشته است «قد وقع تعمیر هذا المسجد الجامع فی ایام دولت الخاقان شاه عباس سن عین مالمغفور خواجه صفر جیلانی» در پیشانی تا سقف تركیب ترنج ها متعدد گرفته با خط بنائی كاشی معرق زرد و زمینه لاجورد سبحان الله نگاشته شده و شكل های مثلث نیز هست كه كلمه جلاله در آن ها مرقوم است در جنبین در دو دایره یمین و دو دایره یسار به كاشی معرق صلوات بر حضرت رسول صلی الله علیه و آله و ائمه ی طاهرین (ع) است در ضربی به خط بنائی نگاشته قال الله تبارك و تعالی یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوة من یوم الجمعة الی اخر در انتها به خط خفی تر نوشته (استاد علی بنا 1052).
و پیشانی تمر كفش كن سمت یمین به كاشی معرق مرقوم است «قدتم مرمة هذه العماره.... سید سلاطین الزمان و اعظم خواقین الدوران السلطان بن السلطان شاه سلطان حسین الصفوی الحسین بهادر خان خلد الله ملكه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه».
در پیشانی كفش كن سمت یسار كه واقع در میان ایوان است به كاشی معرق مسطور است حین تشرف بزیارة هذه الروضة الرضویة و تقبیل ملك العتبة باهتمام مقرب مدته السفیة محمد كاظم بیك الخادم و الناظر هذا المجسد الجامع كتبه محمد رضا.
در دهنه ایوان دوره لفظ الله الباقی به خط ثلث معرق و الملك لله كوفی مكرر نوشته شده است در یمین و یسار دهنه ایوان دم ازاره این چند شعر به خط نستعلیق موقوم است:
[ صفحه 386]
در زمان پادشاه جم شكوه
شاه گردون رتبه ی دریا نوال
آن كه دارد از سواد مملكت
سرمه در دوران او چشم غزال
از تزلزل مسجد جامع ز هم
ریخت در مشهد به امر ذوالجلال
بهر تعمیرش به نام زال بیت
از سلیمان زمان آمد مثال
داد اتمامش به اندك فرصتی
به زهر نقشی كه می بندد خیال
در تفكر بود معمار خرد
از برای گفتن تاریخ سال
ناگهان بر صفحه از كلك قضا
شد رقم تعمیر مسجد كرد زال
عمل فقیر عاصی شجاع بناء اصفهانی
در جلو ایوان دو كتیبه است یكی سوره ی انا فتحنا تا لیس علی الاعمی حرج دیگری سوره ی تبارك كوچك تافی عتو و نفور و راقم آن محمد رضای امامی اصفهانی است در جنبین پیشانی ایوان در دو مربعی كلمه جلاله به خط بنائی مرقوم شده پائین تر از آن در دو طرف مربعی است موشح به كلمه محمد صلی الله علیه و آله پائین تر از دو طرف مربعی است مزین به لفظ علی علیه السلام در پیشانی ایوان به خط زرد زمینه لاجورد بر كاشی معرق مرقوم است:
لقد امر بعمارت هذا البیت و المقام الذی كالمسجد الحرام السلطان الاعظم و الخاقان الاكرم ظل الله فی العالم السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه سلیمان الصفوی الموسوی الحسینی بهادر خان ادام الله تعالی نور عدله علی بسیط الارض و خلد ظلال عاطفته علی مفارق المؤمنین فی سبع و ثمانین بعد الف كتبه محمد رضا الامامی الاصفهانی.
در دیوار جنبین دو ترنج و سر ترنج به خط بنائی است در ترنج لفظ الله اكبر و در سر ترنج كلمه ی محمد صلی الله علیه و آله مرقوم است. در سمت یمین ایوان سه طاق نما است در پیشانی طاق نمای اول كه كفش كن است به كاشی معرق نوشته «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم قل الله سبحانه تبارك و تعالی هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب و الشهادة هو الرحمن الرحیم تا هو العزیز الحكیم» ترنجی متصل به غرفه اول است كه در بالای كفش كن مزبور باشد و در آن به خط كوفی الملك لله نقش شده در بالای طاق كوچكی كه در زاویه مسجد سمت یمین است پهلوی ممراز بازار مقابل خان ناصریه به لفظ «سبحان الله و كلمه طیبه ی لا اله الا الله و الله اكبر و لا اله الا الله» به خط ثلث مسطور است.
[ صفحه 387]
در جنب ممر مذكور سه طاق است در پیشانی طاق اول نوشته «عن ابی حمزة عن ابی جعفر محمد بن علی الباقر صلوات الله علیهما قال: قال له رجل كیف سمیت جمعه قال ان الله عزوجل جمع فیها خلقه لولایة محمد و المیثاق فی وصیه فسماه یوم الجمعه لجمعه خلقه فیه فی اربع و ثمانین و الف» اما نصف این عبارت در پیشانی طاق دوم است در طاق سیم به خط ثلث پست نوشته و تعمیر شده این عبارت (در ایام دولت پادشاه جمجاه كامكار خدیو كشورگیر معدلت آثار محیی مراسم شریعت احمد مختار محمد شاه قاجار خلد الله ملكه به اشاره جناب مرتضوی انتساب فخرالحاج میرزا موسی خان مترقب فیوضات حضرت اله و قدوة الاشباه میرزا عبدالله مستوفی مسجد جامع موفق به تعمیر گردید فی سنه 1254
ایوان طرف یمین كه آب از میان آن می گذرد رو به قبله سه طاق است در پیشانی طاق اول به كاشی معرق بسیار ممتاز نوشته است قال الله تبارك و تعالی لله ما فی السموات و ما فی الارض و ان تبدوا ما فی و در بالای آن به خط كوفی لفظ سبحان الله موقوم است و دو طاق دیگر كه تعمیر پستی شده در یكی آیه «لا یكلف الله نفسا الا وسعها الی او اخطأنا سنه 1232» و در طاق دیگر آیه و ان یكاد تا آخر مسطور شده است در بالای در پایه جنبین طاق وسط در دو سطر كه به كاشی معرق قدیم نگاشته اند این آیه مرقوم است «قال الله تبارك و تعالی قد نری تقلب وجهك فی السماء» تا آخر و در بالای آن به خط كوفی ابتدا لفظ الحمدلله و بعد الملك لله است در طاق اول از سه طاق پشت به قبله كه تعمیر كرده آیه ی «و ان یكاد» به خط ثلث معكوس مرقوم و در دو طاق دیگر كه به كاشی معرق قدیم است آیه ی «لا یكلف الله نفسا الی اخطأنا» در طاق وسط و طاق دم ایوان بقیه ی آیه است از «ربنا و لا تحمل علینا» تا «و اغفرلنا» در دو سطر پایه های جنبین طاق وسط باقی آیه كه «قد نری تقلب» باشد از «و حیث ما كنت الی من ربهم» و در ضربی سقف ایوان در وسط ترنجی بنائی نموده و به خط بنائی جلی نوشته اند راست و معكوس «توكلت علی خالقی» پشت قبله سه ترنج لفظ الله به خط بنائی بسیار جلی و در میان خط لفظ الله كلماتی چند است مثلا در میان «الف الله بسم الله الرحمن الرحیم اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» نوشته اند و در خود لفظ جلاله سوره ی حمد كه اول حمد در لام جلاله است و «و لا الضالین» بر می گردد و در همان لام تمام می شود در سر ترنج لفظ محمد معكوس مرقوم و همان سوره در آن مسطور و از میم شروع نموده اند و در دو طرف ترنج به خط بنائی جلی این آیه مسطور است «انما یعمر مساجد الله الی من المهتدین» به زیادتی «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله سنه 1059» در ایوان شمالی در كاشی به خط بنائی
[ صفحه 388]
كوفی در ترنج وسط «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» نوشته و بقیه لفظ «الله اكبر الله ربی محمد نبیی» می باشد.
در پایه دهنه ایوان دوره در شكل های مثلث یا الله به خط كوفی مرقوم است و در پیشانی ایوان سوره ی «سبح اسم تا یصلی النار الكبری» به كاشی معرق و در دو طرف پایه ایوان مقابل غرفه لفظ یا علی به خط بنائی مرقوم و در هر دو «قل هو الله احد» مرقوم است در آن سمت ایوان هم سه طاق است طاق اول و دویم تعمیر شده و خط كتیبه را تالفی نیست در طاق اول نوشته است «قال علی علیه السلام العالم یعرف الجاهل لانه كان جاهلا قبل و الجاهل لا یعرف العالم لانه لم یكن عالما قبل» و در طاق دویم نوشته «قد توفق بتوفیق الله الملك الصانع لتعمیر هذا المجسد الجامع العالیجاه ذوالجاه امیر الامراء الكرام محمد اسحق خان سردار قرائی 1314» در طاق سیم بر كاشی معرق به خط محمد رضای امامی ولی بی رقم نگاشته «قال الله تعالی قل الحمدلله الذی لم یتخذ ولدا و لم یكن له تا تكبیرا» و در دیوار پشت به قبله جنبین ایوان مقصوره طرفی كه از بازار داخل می شوند بالای طاق ممر بازار و شبستان به كاشی معرق ترنج ها لفظ سبحان الله است و در سر ترنج ها «لا اله الا الله الله اكبر» و در پیشانی طاق وسط «قال الله تبارك و تعالی انما یعمر مساجد الله» تا آخر كتیبه محمد رضا الامامی بالای ممر پهلوی منار نیز همین كتیبه را دارد منارین را دو كتیبه و ترنج ها است یك كتیبه زیر مقرنس به خط ثلث تعمیر است و در هر دو این آیه مرقوم است «قال الله تبارك و تعالی یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوة تا لعلكم تفلحون كتبه محمد حسین الشهید المشهدی 1274»
در جمیع ترنج ها اسماء الله مرقوم بعضی تعمیری بعضی بر كاشی معرق به خط قدیم در آخر ترنج ها چند ترنج دیگر است مشتمل بر چند حدیث بدین ترتیب كه در ترنج اول نوشته است قال النبی علیه السلام الصلوة معراج المؤمن صدق قال النبی علیه السلم من ترك الصلوة متعمدا فقد كفر و در ترنج سیم قال النبی علیه السلام الدنیا ساعة فاجعلها طاعة و در ترنج چهارم كه تعمیر است قال علی علیه السلام عجلوا بالصلوة قبل الفوت در زیر ترنج ها به خط بنائی جلی كلمه طیبه لا اله الا الله مرقوم و محمد رسول الله از كمر لا اله الا الله به بعد است و در زیر آن قصیده به خط نستعلیق نوشته شده كه نصف آن بر منار یسار ایوان نگاشته است و قصیده این است:
در آستان ملك پاسبان خسرو طوس
رضا ولی خدا شاه آسمان خرگاه
[ صفحه 389]
علی سلاله ی موسی كه كاینات برند
بر آستان جلالش ز حادثات پناه
منیر مهر خراسان ابوالحسن كه بود
زبار منت او پشت نه سپهر دوتاه
بدور داور جم چاكر فریدون فر
بعهد خسرو مهر افسر ستاره سپاه
سریر بخش سلاطین عصر ناصر دین
فخار خطبه و تیغ و نگین و افسر و گاه
بدور داوری صدر اعظمی كه جهان
ز احتساب و ز عدلش بر اختند و رفاه
در آن زمان كه در این خاك پاك والی بود
حسام سلطنه عم شهنشه جمجاه
بگاه تولیت سید جواد جلیل
فرشته فر عضدالملك صدر كار آگاه
ز باب تولیت مسجد از قضا چون داشت
سلیل آل علی طاهر بن عبدالله
تتمه قصیده كه در منار یسار ایوان نوشته این است:
بزرگ چاكر شاه جهان شهاب الملك
كه رجم دیو كند زآستان شوكت شاه
حسین خان حسن خلق یم نوال كریم
كه كوه در نظر همتش كم است ز كاه
چون از حوادث گردون دون بوقلمون
مر این مناره ایوان خراب گشت و تباه
درم فشاند و نمود اهتمام در تعمیر
كه ذكر خیرش ماند در السن و افواه
بقای شه طلبید و سعادت ابدی
چو شاهرا ز سر صدق بود دولتخواه
بماند زین عملش نام نیك جاویدان
درین چمن كه نه گل ماند از خزان نه گیاه
جبین چو سود بدرگاه شاه طوس نخست
نمود سعی و نهاد این اثر درین درگاه
چو شد ز رفعت تاریخ سال تعمیرش
كمند فكرت بیای خرده بین كوتاه
سراز دریچه موذن برون نمود و سرود
اذا اشهد ان لا اله الا الله
در ایوان مقصوره دو كتیبه در حاشیه محراب است یكی منبت در سنگ مرمر و یكی كاشی معرق در كاشی معرق «آیة الكرسی تا الی النور به زیادتی صدق الله العظیم و صدق رسوله الكریم» به خط كوفی زرد در میان همین كتیبه نوشته به این مضمون «سبحان الله حین تمسون و حین تصبحون الی و حین تظهرون و یخرج المیت من الحی و یحی الارض بعد موتها» و در كتیبه مرمر این آیه منبت شده «اقم الصلوة لدلوك الشمس الی عسق القیل و قل الروح من امر ربی» در كتیبه مرمر به خط كوفی سختی نقر شده است اول آن «اللهم لا تجعلنا» و اواخر «اللهم اجعلنا من السعداء و لا تجعلنا من الاشقیاء برحمتك یا ارحم الراحمین.»
[ صفحه 390]
در خروجی جلو ایوان سمت یمین به خط ثلث به كاشی معرق مسطور است «قال النبی علیه السلام المؤمن فی المسجد كالمسك فی الماء» و در سمت یسار نوشته «المنافق فی المسجد كالطیر فی الهواء فی شهور سنة احدی و عشرین و ثمانمائة» در پهلوی همین حدیث به فاصله یك ذرع ترنجی است به خط نستعلیق زرد بر كاشی معرق متن لاجورد به این عبارت:
بتوفیق حق این مبارك مقام
به معماری كمترین شد تمام
محمد باقر، هزار و هشت
در پایه دیوار خروجی كه جلو ایوان است لفظ الله اكبر به خط بنائی و لفظ «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله» و به كوفی در میان كتیبه آیة الكرسی تا یك آیه بعد از فیها خالدون نوشته شده است پایه دم همان خروجی كتیبه ای است گویا تعمیر باشد و آیه ی نور تا والی الله المصیر به خط محمد رضای امامی مرقوم است و در سمت یمین «سبحان ربی الاعلی و بحمده» به خط كوفی زرد در میان نوشته «لا حول و لا قوة الا بالله العلیم» و در یسار لفظ «سبحان ربی الاعلی و بحمده» به خط كوفی نوشته شده در میان آن «سبحان الله و الحمدلله و الله اكبر» است.
پایه دهنه ایوان از میان آن چه در قدیم كار شده عوض كاشی سفید سنگ مرمر به شكل های مختلف تراشیده شده و نصب نموده اند ولی در تعمیر آن بعضی جاها به جای آن ها كاشی قرار داده اند در همین پایه به خط مستقیم در وسط دوره به فاصله یك ذرع یك ذرع چند ترنج است یكی زرد و یكی سفید به خط بنائی الحكم لله نوشته شده در بیرون دهنه ایوان كتیبه ای است به خط بایسنغر به این عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم قال الله تعالی انما یعمر مساجد الله» تا آخر آیه «و قال النبی علیه السلام من بنی لله مسجدا لیه الله فیه نبی الله له بیتا فی الجنة و بعد فعلی مضمون» تا این جا خط بایسنغر است از اینجا به بعد تعمیر و گویا خط محمد رضای امامی است به این عبارت «قال الله جل جلاله و عم نواله و قول النبی صلی الله علیه و آله قد انشأت هذا المسجد الجامع الاعظم و البیت المحرم فی ایام دولت السلطان المعظم و الخاقان الاعدل الاكرم مولی ملوك العرب و العجم السلطان بن السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاهرخ بن تیمور گوركانی بهادر خان خلد الله ملكه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه الحضرة العلیاء و الجلیلة الكبراء شمس سماء العفة و السداد الموصوفة بالشرف و العز و الرشاد گوهرشاد ابدت عظمتها و دامت عصمتها و كثرت بركاتها بالنیة الصادقة القصوی و العقیدة الراسخة العظمی الحصول المأمول راجیة من الله باحسن القبول من عین مالها لحسن مآلها و اصلاح بالها یوم تجزی كل نفس اعمالها اتبغاء
[ صفحه 391]
لوجه الله (از خط الله خط بایسنغر است) و طلبا لمرضاته و شكرا علی آلاله و حمدا علی نعمائه فتقبلها ربها بقبول حسن و خیربها باحسن اجر المحسنین و خصها باكمل ما عده بعباده الصالحین كتبه راجیا الی الله بایسنغر بن شاهرخ بن تیمور گوركانی 821 فی.
در میان كتیبه به خط كوفی الملك لله است در سر كتیبه بایسنغر دو سطر است به خط خفی بر كاشی معرق به این عبارت اتفق تحریرها فی اوایل شهر الله المبارك رجب المرجب سنة احدی و عشرین و ثمانمائه در آخر كتیبه به قرینه سر كتیبه نیز دو سطر است به این عبارت عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج لعنایة الملك الرحمن قوام الدین ابن زین الدین شیرازی الطیان.
در پیشانی ایوان به خط ثلث زرد معرق مرقوم است «بالعطیة و الكبریاء و بالعزة و البقاء لخالق الارض و السماء هذا الطاق الرفیع و الایوان المنیع العالی شأن هذا قدره علی الكبیر المتعالی الحمدلله الملك الواحد الباقی یا خفی الالطاف نجنی مما اخاف لا اله الا انت سبحانك انی كنت من الظالمین فاستجبناله و نجیناه من الغم و كذلك ننجی المؤمنین صدق الله العظیم كتبه محمد رضا الامامی الاصفهانی سنه 1087»
دو ترنج زرد معرق در دو گوشه پیشانی دارد به خط ثلث در ترنج یمین سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر درترنج یسار لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم در منار سمت یسار احادیث ذیل در بالای كتیبه نستعلیق مسطور است در ترنج اول قال النبی علیه السلام الدنیا مزرعة الاخرة در ترنج دویم قال النبی علیه السلام الدنیا جیفة و طالبها كلاب در سیم قال النبی علیه السلام الدنیا سجن المؤمن و جنة الكافر در چهارم كه تعمیری است قال علی علیه السلام عجلوا بالتوبة قبل الموت در پهلوی منار كه قرینه جنب منار یمین است در نوشتن در طاق وسط این آیه مسطور است: «قال الله سبحانه و تعالی خذوا زینتكم عند كل مسجد فی سنة 1087» در دیوار سمت یسار سه طاق است و در پیشانی آن ها به خط ثلث بر كاشی معرق قدیم سه حدیث نوشته در طاق اول قال النبی علیه السلام من كسی بیتا من بیوت الله فكانما حج اربعمائة حجة و غزا اربعمائة غزوة و اعتق اربعمائة نسمة و صام اربعمائة یوم و در میان كتیبه به خط كوفی لفظ سبحان الله مرقوم است و در طاق دویم قال النبی علیه السلام المساجد بیوت الله فی الارض و قد ضمن الله لمن كانت المساجد نیته بالروح و الرحمة و الجواز علی الصراط الی الجنة در طاق سیم قال النبی
[ صفحه 392]
علیه السلام ان الارض الذی یتخذ مسجدا تبشره قبل ذلك بسبعین سنة و هی تدعو لمن عمرها و تجعل دعآئها لمؤذنها و امامها و در میان كتیبه لفظ الملك لله مسطور است در این چند طاق در داخله آن ها بر كاشی معرق شش دایره از اسماء حسنی است بدین وضع یا حنان یا منان یا دیان یا غفران یا سبحان یا برهان یا امان نیز به خط كوفی الملك لله مسطور است در ایوان سمت یسار كه پهلوی ممر پائین پای مبارك است جمیع خطوط معرق قدیم است در دیوار پشت به قبله طاق اول نوشته است قال النبی علیه السلم بین العبد و الكفر ترك الصلوة صدق نبی الله در میان آن به خط كوفی مسطور است یا كریم یا رحیم یا عظیم یا حكیم یا الله.
در طاق دویم قال النبی علیه السلام من بنی مسجدا بنی الله له بیتا فی الجنة (در طاق سیم) قال النبی علیه السلام الصلوة عمادالدین فمن اقامها فقد اقام الدین و من تركها فقد هدم الدین (در دو پایه طرفین طاق وسط دو سطر است) سطر اول: قال الله تعالی و ان المساجد لله فلا تدعو مع الله احدا - سطر دویم: و انه لما قام عبدالله یدعوه كادوا یكونون علیه و درهر دو به خط كوفی سبحان الله و الحمدلله مسطور است در دیوار رو به قبله طاق اول قال النبی علیه السلام..... در طاق دویم و كتبه و رسله..... لو تعلمون ما اعلم لضحكتم قلیلا و لبكیتم كثیرا در طاق سیم قال النبی علیه السلام احب دلیلا الی الله مساجدها و ابغض البلاد اسواتها و در این دو كتیبه به خط كوفی لفظ الحمدلله است در سقف جلو ضربی این آیه به خط بنائی جلی مرقوم است قال الله تعالی لقد صدق الله الرؤیا بالحق الی فتحا قریبا سنة 1502
در سقف ضربی هشت مربع است به لفظ علی و در آن ها در هر یك سوره توحید مرقوم است كه ابتدای آن اعوذ بالله و بسم الله است از دهنه عین علی و به سر لام ختم می شود.
كتیبه پیشانی ایوان بقیه ی سوره سبح اسم است كه در ایوان روبرو نگاشته شده با سوره والعصر و در آخر كتبه ابراهیم فی سنه 1236
در طرفین ایوان لفظ علی به خط بنائی شكل مربعی است و سوره توحید نوشته شده در پیشانی محراب این ایوان در سنگ مرمر سطری به خط كوفی به عبارت قال النبی علیه السلام منبت است و سطری به خط ثلث جلی است به این عبارت عجلوا بالصلوة قبل الفوت و عجلوا بالتوبة قبل الموت.
[ صفحه 393]
دو منبر در اینجا است منبت كاری ممتاز یكی بزرگ معروف به منبر صاحب شاه دیگری منبر مرحوم حاجی میرزا عسكری امام جمعه در پهلوی منبر بزرگ كاسه سنگ بزرگی است و در اطراف آن ترنج ها دارد به خط ثلث به عبارت یا كافی المهمات و یا غافر الخطیئات سنه 1195.
در پیشانی عرشه نوشته است: «الخطبة و عید المؤمنین» در یمین عرشه ی منبر در دو گوشه مرقوم است «اذا صعد الخطیب علی منبر لا یحدثن احدكم» و در یسار «قال النبی» دارد منبر مرحوم حاجی میرزا عسكری كه هشت پله دارد در پله بالا به شكل كلاه فرنگی مشبك و منبت و مقرنس چیزی ساخته اند و تمامی منبر در كمال خوبی و امتیاز منبت است و امام جمعه حالیه نیز حسب الوارثة خطبه ی جمعه را بالای همان منبر می خواند در پله بالای منبر دو ترنج است موشح و منبت بان یكاد فی سنه 1242 در پایه ی اول دری دارد دور آن قطعه ی مسطوره در ذیل خاتم كاری شده است.
به عهد آفتاب دین و دولت خسرو عادل
كه كند اندر زمانه دست عدلش ظلم را بنیان
شه صاحبقران فتحعلی شه داور گیتی
كه زیبد جبهه ساید بر درش گر قیصر و خاقان
قدر قدری كه باشد روزگارش هندوئی چاكر
قضا حكمی كه دارد آسمانش گوش بر فرمان
بدور آن شهنشه زاده ای كز سطوتش لرزد
تن شیر فلك و زهیبتش گاو زمین را جان
شجاع السلطنه شاه مظفر كش بود نصرت
ز سلطان خراسان پادشاه واجب الاذعان
گه بخشش خجل از دست رادش حاتم و جعفر
گه كوشش گریزان از نهیبش رستم دستان
در ایامی كه مصباح شبستان هدایت بد
فروغ منبر و محراب اندر خطه ی ایران
یگانه گوهر رخشان درج علم و معنی آن
كه در اقلیم عقل و نكته دانی آمده سلطان
تمام این منبر از سعی جمیل آمد كه مانندش
خطیب نه فلك نی دیده.....
چه منبر سلمی بهر عروج هر دعا واضح
چه منبر نردبانی بر هبوط رحمت یزدان
بر این منبر دو تن از شیعیان متقی بانی
كه در پرهیزكاری هر یكی چون بوذر و سلمان
چو از نوزیب و فر بگرفت این مقصوره زین منبر
زرشگش مسجد اقصی قرین محنت و حرمان
رقم زد كلك حیرت از پی تاریخ اتمامش
بنائی تازه زین منبر بیفزوده بر این ایوان
بنجاری استادی هنرور یافت انجام این
كه زیبد خوانیش استادگر بر جمله استادان
در پایه اول در ترنجی نوشته است این منبر عمل فقیر حقیر محمد خراسانی سنه 1243
[ صفحه 394]
در پیشانی در منبر به خط ثلث در ترنجی منبت شده «انا مدینة العلم و علی بابها» در سر ترنج ها «نصر من الله و فتح قریب» مسطور است. در دهنه ایوان جنوبی نزدیك به ازاره به خط نستعلیق زرد به كاشی معرق این عبارت مرقوم است (تعمیر این عمارت مسجد جامع منوره به اشراف میرزا شكر الله فراش باشی حرم محترم روضه رضویه) و در آن سمت ایوان قرینه عبارت مذكور به خشت كاشی نوشته (تعمیر این عمارت مسجد جامع به اشراف نتیجة السادات و النجباء العظام میرزا ابوالقاسم مشرف سر كار فیض آثار (تاریخ مغشوش است) در پایه دهنه دوره از ازاره تا سقف و از سقف تا ازاره دائره ها از اسماء الله به كاشی معرق رسم شده است و در دهنه ایوان مثل ایوان روبرو لفظ سبحان الله به خط كوفی مرقوم است در سه طاق كه یكی ممر است به پائین پا و یكی شبستان و یكی كشیك خانه ی فراشان مسجد دو آیه و حدیثی به كاشی معرق مسطور است در بالای ممر آیه «انما ولیكم الله» است تا آخر و به خط نستعلیق نوشته است (تعمیر این مسجد جامع مبارك به سر كاری اقل عباد الله میرزا احمد عامری امین باشی به اتمام رسید كتبه محمد رضا 1084).
بالای شبستان «قال النبی صلی الله علیه و آله من طهر فی بیته ثم مشی الی بیت من بیوت الله فی اربع و ثمانین و الف» بالای كشیك خانه «قال الله سبحانه و تعالی قل یا عبادی الذین اسرفوا - تا آخر كتبه محمد حسین 1087. «
در پایه های این طاق ها و روبروی آن مقابل غرفه شكل مربعی است به عبارت الحكم لله به خط كوفی دو طاقی كه در یسار ایوان دارالسیاده است یكی بالای مسجدی است كه سنگ چارپایه در آن است و حفاظ معینی در آن جا به جهة گوهرشاد تلاوت قرآن می نمایند و طاق دیگر بالای كفشكن است در سنگ چارپایه به خط ثلث خفی منقور است (الفقیر شمس الدین بن جعفر الموسوی سنة اثنی و ستین و ثمانمائه) طاق بالای مسجد مزبور تعمیری و خشت كاشی است و سوره انا انزلنا تا و الروح در آن جا مسطور و تتمه سوره در بالای كفشكن است وسط كتیبه تعمیری است به خشت كاشی آخر كتیبه نوشته است كتبه محمد رضا فی 1111 كتیبه دوره مسجد كه نزدیك به بام دوره می گردد به خط محمد رضای امامی بوده ولی خیلی جاهای آن به خشت كاشی تعمیر شده و به خط وسطی است و سه سوره نگاشته شده به این معنی كه سوره هل اتی از پهلوی منار یسار شروع شده و در بالای كفشكن سمت یمین به اختتام رسیده و از آن جا سوره جمعه ابتدا كرده به بالای سر ممر بازار ختم شده و از آن جا سوره قدر مرقوم گردیده كه قدری
[ صفحه 395]
از سوره به خط محمد رضا است با رقم او.
در جمیع پایه های مسجد تا لب غرفه بند رومی از آجر گرفته شده و در میان آن ها به كاشی معرق لفظ الله الباقی مرقوم است و از لب غرفه در تمام دوره در چهار سطر كه به فاصله یك ذرع از هم می باشد به كاشی معرق كلمه طیبه «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» مرقوم است و در پائین پا همه جا دم ازاره شكل مخمس مستطیل گرفته و در دوره آن ها آیات قرآنی است از سوره جمعه و غیره و در دو گوشه پیشانی جمیع طاق ها دو دایره از لفظ جلاله تركیب شده و در پهلوی ممری كه پائین پا است تعمیری و خشت كاشی وسطی و این عبارت در آن مسطور است «قال الله تعالی یا بنی آدم اطیعونی بقدر حوائجكم و اعصونی بقدر صبركم علی النار و تزود و اللدنیا بقدر سكونكم فیها و تزودو اللاخره بقدر مسكنكم» و در وسط به خط نستعلیق نوشته است عمل فقیر كربلائی ابراهیم كاشی پز مشهدی 1214. «
این بود تمام خطوط و كتیبه های مسجد و از متعلقات معتبره آن وقف نامه ای است كه بانی این بنای نبیل و جامع شریف پرداخته و نسخه آن كه به سه چهار واسطه به نسخه اصل می رسد در مشهد مقدس دیده شد توضیح آن كه نسخه اصل و دو سه نسخه دیگر هر یك به مرور دهور قریب به اندراس شده لهذا متولی ها و مباشرین امور مسجد محض حفظ با دقت تمام تجدید نسخه نموده اند و نسخه حاضره ابتدا حمد و نعت و صلوات و سلامی است با مقدمه و بعد از آن عین عبارت این است:
الحمدلله كه نوبت دولت ایام حضرت پادشاه شاهنشاه عالم و عالمیان الخاقان المعظم مالك بنی آدم شهریار عرب و عجم خسرو زمین و زمان اسكندر كشور گشای دوران.
پادشاهی كه ز فهرست جهانداری او
دفتر نه ورق چرخ بود نیم رقم
حسبنا الله كفی ناله ی طبلش در بر
قل هو الله احد نعره كوسش دریم
مظهر سر الملك و الدین توامان مظهر ان الله یأمر بالعدل و الاحسان السلطان ابن السلطان و الخاقان بن الخاقان معین الدولة و الدین شاهرخ بهادر خان خلد الله تعالی فی المشرقین ظلال سلطنته علی مفارق المسلمین الی یوم الدین.
مصداق این نسبت آن است كه عالمیان را معلوم است كه به مباین معدلت و محاسن مرحمت آن خضر حكومت و ریاض سلطنت تازه و فیض آن از بركات بی اندازه و دل های مشایخ كرام و صلحای انام به جمعیت و فراغت تمام مستغرق طاعت و عبادت است و علماء اعلام به طلب علوم به جد و
[ صفحه 396]
جهد تمام مشغولند و شادمان و سالك و مالك امن و امان و آبادان است و اركان دولت و اعیان حضرت به یمن خاقانی در افاده حسنات و رونق جمعه و جماعات و اقامه صلوات و صدقات غایت جهد و نهایت سعی مبذول می دارند و ثواب آن به ایام دولت همایون قاهره واصل می شود چنانچه در این ایام خجسته فرجام خیرات و مبرات الحق كه بر همگنان روشن و هویدا است كه عالی جناب عصمت مآب عفت ایاب خورشید منزلت مشتری طلعت مهد علیا و ستر عظمی زبدة نساء.
العالمین نتیجة اعاظم الكبراء و الخواقین مهر سپهر دولت و بختیاری و سپهر سعادت و كام كاری عصمت الدنیا و الدین گوهرشاد خلد الله ظلال خیراتها و حسناتها الی یوم القیام كه جملگی اوقات شریفه اش بر نهج مراد و به منهج رشاد است و موقع همه اوضاع طریقه ی قویمه و جاده ی مستقیمه و خاطر خطیره بتنسیق احوال اخروی مایل و ضمیر منیرش مواكب خیر و احسان را مستقبل خلود سعادتش و علامت دولتش آن كه همت بلندپرواز بر آن مقصور گردانیده و اكرام تمام و انعام عامش هم چنان كه در ایام حیات به خاص و عام می رسد بعد از وفات نیز همان فواید مواید به زاید همگنان عاید و خیرات جاریه شایسته از اعمال حسنه جهة رفع و محو سیئات موافق كلام معجز نظام لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون بسمع جان استماع فرموده و از طیب املاك و اسباب بجهات شرعیه و وجوهات مرضیه و انتقالات دینیه به جناب شریفش منتقل شده بود و در تحت تصرف و كلاء حضرتش بلا مانع و منازع و مزاحم و معارض و مساهم استمرار و استقرار یافته و سجلات قضاة اسلام و احكام حكام ملت مصطفوی علیه الصلوة و السلام به مصاحبت و مجاری ناطق و مشتمل گشته وقف و تسبیل كرد عالی جناب مشار الیها بر مسجد جامع مباركه شریفه طیبه در مشهد مقدس و مرقد اقدس رضوی علی راقدها السلام و التحیة كه داخل روضه مطهر و تربت معطر بنا فرمود كه رشك بهشت برین است و مطاف ملایك مقربین مشمول بر حدود معینه شرقی ها بر تربت مقدس و روضه ی منور داخلا فیها و غربیها به شارع عام و رباطی كه بانی آن جناب مغفرت مآب آصف صفات خواجه نظام الملك ابن خواجه حسینعلی طوسی است و دكاكین جناب مرحوم شمالیها منتهی شود به بازارچه كه وقف مسجد جامع و اراضی كه معا وقف مسجد مذكور است جنوبی ها به اراضی وقف مذكور و شارع عام و مستغلات و متصرفات و موقوفات بر این مفصل محدود و معین بدین نوع تفصیل خواهد شد.
در ذیل این عبارات در اینجا رقعاتی است كه املاك و مستغلات چند گوهرشاد بیگم بر این جامع شریف وقف كرده كه بعضی از آن ها الان معدوم الاثر است بعد از آن شروط موقوفه
[ صفحه 397]
و وقف نامه را از قرار ذیل نگاشته است:
و شرط كرد كه متولی بقاع متبركه و اوقاف مذكوره اولاد اولاد حضرت مشار الیها بطنا بعد بطن و قرنا بعد قرن باشد و نعوذ بالله كه نسل حضرت واقفه مشار الیها منقطع گردد اولاد اولاد عالی جناب شریعت پناه تقوی شعار فضایل دستگاه افتخار الاكابر و النجباء مولانا علاءالدوله و الفضیلة الدنیا و الدین علی حمید العلوی المشهد الرضوی متولی اوقاف بقاع مذكوره باشد به دستور اولاد حضرت واقفه خیره مشار الیها و اگر نسل عالی جناب مشار الیه نیز منقطع گردد ذكورا و اناثا یكی از صلحاء سادات عظام مشهد مقدس الرضوی متولی باشد اولاد عالی جناب مشار الیه از مجموع ریوع محصولات و موقوفات مذكور حق التولیه به قرار عشر كامله گیرند و عشر دیگر به جهة كاركنان و ضابطان و عمال و معمار بقاع مذكوره كه نظام رتق و فتق و نسق و مهمات و معموری بقاع مذكوره و اوقاف آن به سعی ایشان وابسته مقرر است.
و شرط دیگر آن است كه در اوقاف مذكوره صدور عظام و وزرای كفایت انجام مدخل ننمایند و رسم الصدراه و رسم الكفایه و حق التولیه و محصلانه و ضابطانه بگیرند و عمال و صاحب دفتران نسخه جمع و خرج نطلبند و به حساب دفتر تعرض نرسانند و به هیچ وجه من الوجوه من القلیل و الكثیر در اوقاف مذكوره دخل ننمایند و عزل و نصب ارباب وظایف و صلاح و فساد مهمات آن بذمه متولی شرعی دانند تا یوم الجزاء.
و شرط دیگر آن است كه اوقاف مذكوره را زیاده از سه سال به اجارت ندهند و تا آن كه مدت اجارت منقضی نشود عقد اجارت دیگر نكنند و مستزاد را بعد اجارت شرعی اعتبار ننمایند و به متغلبه و طالب حیله و تأویل ندهند.
و شرط دیگر آن كه از ریوع اوقاف مذكوره چیزی كه زیادت آید به زوار مرقد مقدسه ی رضوی از صلحا و اعراب مكه و مدینه رسول صلی الله علیه و آله و مسافران بر وجهی كه رأی و صواب دید متولی باشد شرعا به غیر عشر حق التولیه و عشر دیگر به شرح صدر بر این موجب كه مفصل می شود به ارباب وظایف بر وجه استحقاق صرف نمایند به عمارت مسجد مذكوره در این جا چند دفعه تفصیل این شرط مسطور شده بعد گوید.
و شرط دیگر آن است موقوفات مذكوره را نفروشند و نخرند و استبدال ننمایند و به كسی نبخشند و در هر چند سال سوادی از وقفیه تازه سازند از حاصل مستغلات و به قیود و شروط مسطور مذكوره عمل نموده خلاف ننمایند (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه
[ صفحه 398]
فعلیه لعنة الله و الملائكة و الناس اجمعین كتب هذه الوقفیة الشرعیة فی اوسط شهر رجب المرجب سنه تسع و عشرین و ثمانمائه.)
چند مهر و سجل در آخر این وقف نامه بوده به شرح ذیل (مهر حضرت پادشاه)
سجل از مهد علیا به این عبارت (این وقف از من صادر شده به شرط مذكور صدر)
مهر نقابت پناهی میرزا مهدیا
مهر نقابت پناهی علاءالدوله
سجل به این مضمون المطلع بمضمونه و حكمت بصحتها حكما صحیحا صریحا شرعیا حرره العبد المحتاج الی رحمة الله سبحانه جلال بن نصر الله المطهر السامانی حمدالله رب العالمین (با مهر)
سجل به این عبارت «حكمت بصحة هذه الوقفیة المسجد الجامع الشریف المتبركة المذكورة حكما صحیحا شرعیا و انا العبد محمد بن عبدالرحمن بن عبدالله الامامی القاضی (با مهر)
الشاهد بمضمونه نصر الله بن جلال القاضی (با مهر)
الواقف بمضمونه و حكمت بصحتها و انا العبد ابن خسم بن عبدالله القاضی
الشاهد بمضمونه محی الدین بن جلال الباهلی
ثبت عندی و حكمت بصحتها شرعیا نافذا و انا الفقیر نظام بن عبدالله ابراهیم الصاعدی.
صدر عن الواقفة المذكورة الاعتراف و بما اشتملت علیه هذه الوثیقة الشرعیه و حكمت بمضمونه حكما صحیحا شرعیا و انا العبد نعمة الله.
پنج وقف نامه دیگر علاوه بر این وقف نامه نیز این مسجد شریف دارد كه بعدها صاحبان خیر موفق گردیده موقوفات برای این مكان قرار داده برای احتراز از اطناب معترض آن ها نگردید.